İlk Türk devletlerinden söz edeceğimiz ilerleyen bölümlerde, aklınıza Avrupa ve Asya’da kurulan devletler gelebilir; ama ilk Türk devletleri hangileridir sorusunun yanıtları arasında İskitler, yani Sakalardan da söz etmemiz gerekmektedir. İlerleyen bölümlerde, ilk Türk devletleri hakkında bilgileri sizlere detaylı şekilde aktarmaya çalışacağız. O halde, hemen ilk Türk devletleri’ni tanımaya başlayalım.

İlk Türk Devletleri Hakkında Bilgi

İskitler Orta Asya’da yaşamış olup, Karadeniz’in kuzey kısmından Tuna Nehri’ne kadar olan alanda kendilerine yer edinmiştirler. Uzun bir süre, Urartular, Asurlular ve Pers gibi devletlerle savaşmıştırlar. Mısır’a, Filistin, Suriye ve Anadolu üzerinden seferler düzenlemişlerdir. Siyasi etkinliklerini, ortalama 500 yıl, yani, Milattan Önce 7. ve 2. yüzyıllar arasında sürdürmüştürler. İskitler’in, İranlı şair Firdevsi tarafından yazılan Şahname eserinde yer aldıklarını görürüz. Bunun sebebi, Pers’lerle yaşadıkları önemli sorunlardır. Pers hükümdarı ile Alper Tunga arasında yer alan mücadele, Şahname’de yer almaktadır.

İlk Türk devletleri arasında, İskitler’den sonra bilinen diğer isimleri de şu şekilde sıralayabiliriz:

■ Asya Hun İmparatorluğu: Milattan Önce 220 yılında Teoman tarafından kurulan Asya Hun Devleti’nin en parlak ve sınırlarını en geniş alana yaydığı zaman, Mete Han zamanıdır. Asya Hun Devleti, Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletidir. Orta Asya’da bulunan Türk boylarını ilk kez tek bayrak altında toplayan Asya Hun devleti, ilk teşkilatlı Türk devleti olma özelliğini de göstermektedir. Çin’liler tarafından yapılan Çin Seddi, Asya Hun Devleti tarafından gerçekleştirilen akınlardan korunabilmek amaçlıdır. Orduda onluk sistem oluşturan Mete Han, bu sayede dünyaya örnek olmuştur. Sonrasında ise Milattan Sonra 48 yılında ikiye ayrılmış olan Asya Hun Devleti, Batı ve Güney Hunlar olmuştur. Güney Hunlar da daha sonra ikiye ayrılmış ve Kuzey ve Güney Hun devleti olarak varlıklarını sürdürmüştürler.

Kuzey Hunlar, Aral Gölü ile Hazar Denizi arasındaki alana yerleşerek, burada bulunanları Batıya doğru sürüklemiştir. Ardından da Balkanlara doğru ilerleyip, Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar gibi kavimlerin göç etmesine neden olmuştur. Bu olaylar 375 yılında gerçekleşmiş ve Kavimler Göçü adını almıştır. Dünya tarihinin bilinen ilk en büyük kitlesel göçünün Kavimler Göçü olduğu ve ilk Türk devletleri hakkında bilgi edinirken, Kavimler Göçü’ne Kuzey Hunların neden olduğunu belirtmeden geçmemeliyiz. Kavimler Göçü, Avrupa’da pek çok yapısal değişikliğe neden olmuştur. Bu değişimleri gözden geçirecek olursak:

– 395 yılında, Büyük Roma İmparatorluğu, göçen barbar kavimlerden dolayı Doğu ve Batı Roma İmparatorluğu olarak ikşye ayrılmıştır. Sonrasında Batı Roma İmparatorluğu 476 yılında yıkılmıştır.
– İlk çağın sonu, orta çağın başlangıcı, kavimler göçü ile gerçekleşmiştir.
– Siyasi boşlukların oluşması dolayısı ile feodalite, yani derebeylikler ortaya çıkmıştır.
– Skolastik düşünce hakimiyet kazanmış, din adamları ve kilise güç kazanmış; sanat ve bilim etkinlikleri durmuştur.
– Avrupa’ya Germen kavimlerinin göç etmesi ile birlikte, Avrupa’da yeni devletler kurulmuştur.

■ Avrupa Hun Devleti: İlk Türk devletleri arasında yer alan Avrupa Hun Devleti, Balamir Kağan tarafından, Kavimler Göçü sonrasında, Doğu ve Orta Avrupa’da kurulmuştur. Avrupa’da kurulan ilk Türk devleti Avrupa Hun Devleti’dir. Atilla zamanında en parlak dönemini yaşamış, bu dönemde Bizans’tan vergi almaya başlamıştır. Ayrıca, Tuna ve Volga Nehri arasındaki toprakları da ele geçirmiştir. Hem Doğu Roma İmparatorluğu; hem de Batı Roma İmparatorluğu’na seferler düzenlemiştir. Atilla öldükten sonra zayıflayan Avrupa Hun Devleti, 486 yılında ise Germen kavimlerinin saldırısına uğramıştır.

■ 1. Göktürk Devleti: Başkenti Ötüken olan 1. Göktürk Devleti Bumin Kağan tarafından kurulmuştur. Doğu ve Batı Göktürk Devleti olarak ikiye bölünmüş ve sonrasında Batı Göktürk Devleti’ni Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Yabgu yönetmiştir. İslamiyet öncesi Türk devletleri zaten Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılarak yönetilirlerdi. Bu bölünme sonrasında doğu kısmı batı kısmından daha üstün tutulur ve kağan doğu kısmını yönetirdi. Bu yönetim sistemine ikili yönetim adı verilirdi. İlk Türk devletleri hakkında bilgileri bu şekilde verirken, federal bir yönetim anlayışını benimsediklerini de belirtmemiz gerekiyor.

Türk adı ile kurulan ilk Türk devleti Göktürk Devleti’dir. Asya Hun Devleti’nin Türkleri tek bayrak altında topladığından daha önce söz etmiştik. Sonrasında, bunu ikinci kez gerçekleştiren de, ilk Türk devletleri arasında yer alan Göktürk Devleti olmuştur. Sasaniler ve Çinliler ile mücadele ederek, İpek Yolu hakimiyetini Göktürk Devleti elde etmeye çalışmıştır. Çin baskısı, Bumin Kağan’ın ölümünden sonra artmış ve Göktürk Devleti, Doğu ve Batı olmak üzere ikiye bölünmüştür. Doğu Göktürk Devleti 630 yılında, Batı Göktürk Devleti de 659 yılında Çinliler tarafından yıkılmıştır.

Kürşat Ayaklanması, Çin sarayında bulunan asilzadeleri serbest bırakmak ve Çin İmparatorluğunu esir etmek için çıkarılmış bir ayaklanmadır. Kürşat’ın çıkartmış olduğu ve onun adı ile bilinen Kürşat Ayaklanması 639 yılında, Çin sarayının basılması ile gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Göktürk Devletinin yeniden kurulması hedeflenerek düzenlenen bu ayaklanmada Kürşat, 39 arkadaşı ile birlikte ölmüştür.

■ 2. Göktürk Devleti: İlk Türk devletleri hangileridir sorusunun yanıtları arasında yer alan 2. Göktürk Devleti Kutluk Devleti adı ile de bilinmektedir. 1. Göktürk Devleti’nin yıkılmasının sonrasında, Göktürk’ler, 50 yıl boyunca Çin’lilerin egemenliğinde kalmıştır. Ancak sonrasında yeniden ayaklanmış ve Kutluk Kağan tarafından 2. Göktürk Devleti kurulmuştur. 2. Göktürk Devleti en parlak dönemine Bilge Kağan zamanında ulaşmıştır. Ülke, Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ve Vezir Tonyukuk ile birlikte yönetilmiştir. İlk Türk devletleri arasında yer alan 2. Göktürk Devleti, yazıyı kullanan ilk Türk devletidir. Göktürk alfabesini kullanmışlardır. Bu alfabe kendilerine aittir.

Orhun Kitabeleri, ilk Türk devletleri arasında yer alan Kutluk Devleti’nin bıraktığı ilk yazılı belgeler olarak bizlere miras kalmıştır. Orhun Kitabeleri’nde, Kutluk Devleti’nin sosyal devlet anlayışını benimsediğini görebiliriz. Orhun Kitabeleri, yazılı Türk edebiyatının ilk eseridir. Buna göre Kağan, millete hesap vermekle yükümlüdür. Çin’e karşı verilen bağımsızlık mücadelesi Orhun Kitabelerinde anlatılmaktadır. Halk ve devletin görevlerinin karşılıklı olarak yazılı bulunduğu bu kitabeler, Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Tüm bunlara baktığımızda, Kutluk Devleti’nin milli devlet anlayışını benimsediğini de söyleyebiliriz.

■ Uygurlar: Ötüken bölgesinde kurulmuş olan Uygurlar’ın kurucusu, Kutluk Bilge Kül Kağan’dır. İlerleyen zamanlarda ise başkentleri Karabalgasun olmuştur. İlk Türk devletleri hakkında bilgi edinirken, yerleşik hayata geçein ilk Türk devletinin Uygurlar olduğunu belirtmemiz gerekir. Modern tarımla uğraşmış; hatta bunun için kanallar açmışlardır. Hem kağıt, hem matbaayı kullanan ve bu malzemelerle kitap basan ilk Türk devleti de Uygurlar olmuştur. Minyatür, mimari eserler ve tezhip eserleri bırakan ilk Türk devleti Uygurlar’dır. Ayrıca Karabalgasun Yazıtları’nı da bırakmıştırlar. Göktanrı inancından ayrılıp Mani dinine geçen ilk Türk devletidir. Mani dini sayesinde yerleşik hayata geçen Uygurlar, bununla birlikte, Moğolların da Türk’leşmesine katkıda bulunmuştur.

Uygurlar, Orta Asya’da çok gelişmiş ve kütüphane kuran ilk Türk devleti olmuşlardır. Kendilerini hukuk alanında geliştirmişlerdir. Bunu, hem yazılı hukuk kurallarını hazırlamalarından, hem de borç ve kira sözleşmeleri hazırlamalarından yola çıkarak anlayabiliriz. Uygur alfabesini oluşturmuşlardır. Kırgızlar’ın saldırılarına dayanamayarak yıkılmış, Kansu ve Turfan Uygarları olarak ikiye bölünmüşlerdir. Sarı Uygurlar adı ile de bilinen Kansu, Çin’de kurulup, Moğollar tarafından yıkılmıştır. Turfan Uygurları ise Doğu Türkistan’da kurulmuş, sonrasında ise Moğollar’ın egemenliği altına girmiştir. Moğollar da bu sayede Türk’leşmiş olmakla birlikte, hala varlıklarını sürdürmekte olan Turfan Uygurları Çin’de, Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde varlıklarını sürdürmektedir.

■ Avarlar: Güçlü bir devlet yapısına sahip olan Avarlar, günümüzde Macaristan ve Romanya’yı içine alan bölgede toplanmışlardır. İlk Türk devletleri hangileridir sorusunun yanıtları arasında Avarlar’dan söz ederken, İstanbul’u kuşatan ilk Türk boyu olduklarını da belirtmemiz gerekmektedir. Ancak İstanbul’u Avarlar alamamıştır. Askerlik alanında Slav topluluklarını etkilediklerini de belirtelim.

■ Kırgızlar: İlk Türk devletleri hakkında bilgi verirken, Kırgızlar’ın, Orta Asya’da egemenlik kuran son Türk devleti olduğunu da belirtmemiz gerekmektedir. Moğol hakimiyeti altına giren ilk Türk devleti de yine Kırgızlar’dır. Manas Destanı Kırgızlar’a aittir ve dünyanın en uzun destanı olarak tarihe geçip, bizlere miras kalmıştır. Varlıklarını günümüze kadar sürdürdüklerini de belirtmemiz gerekmektedir.

■ Hazarlar: İslam ordularının Kuzeye ilerleyişini Hz. Osman zamanında engelleyerek, İslam orduları ile çarpışan ilk Türk devleti Hazarlar olmuştur. Böylece, İslamiyet’in Kafkaslar’a ulaşması engellenmiştir. Museviliği Yahudiler dışında benimseyen tek topluluk Hazarlar’dır. Farklı dinlere sahip olan tüccarların serbest bir şekilde ticaret yapması, davaların, farklı dinlere mensup yedi üye tarafından görülmesi, ibadethanelerin yan yana kurulmuş olması, Hazarlar’ın farklı dini inançlara karşı saygılı olduğunun en açık göstergesidir.

■ Bulgarlar: Oğuzlar’dan ayrılarak Balkanlara yerleşen Bulgarlar da ilk Türk devletleri arasında yer almaktadır. Hazarlar’ın işgallerine dayanamayarak, İtil ve Tuna Bulgarları olarak ikiye ayrılmışlardır.

■ Karluklar: İlk Türk devletleri hakkında bilgi verirken Karluklar’ın, İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti olduğunu belirtmeliyiz. Karluklar ilk olarak Göktürk Devleti, sonrasında Çin Egemenliği altına girip, ardından da bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. 2. Göktürkler tarafından son verilen Karluklar, ardından Uygurlar’ın egemenliği altına girmişlerdir. Sonrasında bir kere daha kurulmuş da olsalar. Tamamen yok olmaları, Moğol egemenliği altına girmeleri ile gerçekleşmiştir. Tales Savaşı sırasında Arapları destekleyip onların kazanmasını sağlamışlardır. İlk Müslüman Türk devleti olan Karahanlıların kuruluşuna da katkıda bulunmuşlardır.

■ Türgişler: Para bastıran ilk Türk devleti Türgişler’dir. Orta Asya’da İslamiyet’in yayılmasını ciddi anlamda engelleyen ve bu noktada Müslümanlara karşı duran önemli Türk devletleri arasında yer almışlardır. Uygurlar’dan sonra yerleşik hayatı benimseyen ikinci Türk devleti Türgişler’dir.

■ Macarlar: İlk Türk devletleri arasında yer alan Macarlar’ın ilk yaşam yerleri Volga Nehri dolaylarıdır. Ancak sonrasında Peçenekler’in baskısına dayanamayarak, bugünki Macaristan topraklarına geçmişlerdir.

■ Peçenekler: İlk Türk devletleri hangileridir sorusunun yanıtları arasında her ne kadar Peçenekler’den söz ediyor olsak da, onlar devlet kurmayı başaramamış, Orta Asya’dan Batıya göç etmişlerdir.

■ Oğuzlar: 24 boydan meydana gelen Oğuzların en kalabalık Türk boyu olduğunu söyleyebiliriz. Osmanlılar dahil olmak üzere Selçuklular’ın da kuruluşuna katkıda bulunmuşlardır. Oğuzlar’ın Dede Korkut hikayelerine de konu olduklarını görürüz ki bunun sebebi, Kumanlar ile yapmış oldukları mücadelelerdir. Oğuzlar’ın devlet kurma becerileri çok gelişmiş olduğu için, hem Avrupa, hem de Orta Asya’da egemenlik sağlamışlardır.

■ Kumanlar: İlk Türk devletleri hakkında bilgi verirken, Kumanlar’ın Kıpçaklar adı ile de bilindiklerini belirtmemiz gerekir. Karahitay’ların baskısı sonucu Batıya göç etmiş olmalarının öncesinde, Ruslarla mücadele etmişlerdir.

■ Sibirler: Bugün Sibirya olarak bildiğimiz bölgenin adı Sibirler; ya da Sabirler’den gelmektedir. Avarlar’ın baskısına dayanamayarak Doğu Avrupa’ya göç etmişlerdir. Ancak onun öncesinde Sasaniler ve Bizans’lılarla mücadele etmişlerdir.

■ Akhunlar: Afganistan’ın Kuzey bölgesine, Çin baskısı sonucunda yerleşmiş olan Akhunlar, Büyük Hun Devleti’nin yıkılması sonucunda varlıklarını göstermeye başlamışlardır. Sasaniler ve Göktürkler’in baskısına dayanamayarak da yıkılmışlardır.