Türkiyenin matematik konumu, Türkiye’nin dünya üzerindeki yerini tarifle değil, sayısal verilerle ifade etmek anlamına gelmektedir. Bu noktada sizlere, ilerleyen bölümlerde, Türkiyenin matematik konumu nedir sorusunun yanıtı ile birlikte, paralellerin özelliklerini ve meridyenlerin özelliklerini anlatacağız.

Türkiyenin Matematik Konumu Nedir?

Türkiyenin matematik konumu, 36 – 42 derece kuzey paralelleri ile 26 – 45 derece doğu meridyenleri arasında bulunmaktadır. Dünya geneline göre, Türkiyenin matematik konumunu tarif etmek istediğimizde, Kuzey Doğu yarım kürede yer aldığımızı söyleyebiliriz. Peki paralellerin özellikleri ve meridyenlerin özellikleri nelerdir? Bu özellikler Türkiyenin matematik konumunu ne şekilde etkiler?

Paralellerin Özellikleri

Paraleller, terimsel olarak enlem ismi ile bilinmektedir. Dünya üzerinde, Doğu – Batı yönünde çizilmiş, matematik konumun belirlenmesine yardımcı olan hayali çizgilere paralel adı verilmektedir. Paralellerin en büyüğü Ekvatordur. Ekvator, 0 derece olarak bilinmektedir ve en büyük paralelin ekvator olması da dünyanın geoid şeklinde olduğunun en önemli kanıtı olarak bizlere sunulmaktadır. Yani dünya Ekvatorda şişkin, kutuplarda ise baskın bir şekle sahiptir. Tıpkı yuvarlağın ortasının geniş, kenarlarının dar olduğu gibi…

Bununla birlikte, paralellerin çevreleri, Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe küçülmektedir. Bu durum da yine dünyanın yuvarlak olduğunu gösteren önemli kanıtlar arasında yer almaktadır. Bunlara ek, paralellerin özelliklerini maddeler halinde yazmak istersek:

■ Aynı paralel üzerinde bulunan merkezlerin güneşi alış açıları her zaman aynıdır.
■ Aynı paralel üzerinde bulunan merkezlerin gece ve gündüz süreleri birbirine eşittir.
■ Aynı paralel üzerinde yer alan merkezlerin yer çekimi kuvvetleri aynıdır.
■ Aynı paralel üzerinde bulunan merkezlerin hepsinin, bir başka paralele olan mesafeleri aynıdır.
■ Güneşin doğduğu ve battığı saatler, aynı paralel üzerinde bulunan tüm merkezlerde aynıdır.
■ Aynı paralel üzerinde bulunan merkezlerdeki aynı cisimlerin gölge boyları da hep aynıdır.
■ Dünyanın birim zamanda gerçekleştirdiği dönüş hızı, aynı paralel üzerinde bulunan tüm merkezlerde aynıdır.

Paralellerin özelliklerinden söz ederken şunu da belirtmemiz gerekir ki, herhangi iki paralel arası uzaklık toplamı 111 kilometredir. İki paralel arası mesafeyi bulmak için, arada kaç paralel varsa, 111 ile çarpmak gerekmektedir. Örnek vermek gerekirse: Türkiye, 26 – 42 derece Kuzey paralelleri arasında yer almaktadır. Yani Türkiye’den 6 paralel geçmektedir. Dolayısı ile ülkemizin Kuzey – Güney arası mesafesinin 666 kilometre olduğunu belirtebiliriz. Ancak, paralellerden biri kuzey, diğeri güneyde ise iki paralelin toplanması gerekir; çünkü, önce 0’a, sonra diğer yöne gidilir. Yani, 10 derece Kuzey paraleli ile 10 derece Güney paraleli arasında 20 paralel bulunmaktadır. Bu iki paralel arası mesafe 2220 kilometredir.

Tüm bunlara ek olarak bir de özel paralellerden söz etmemiz gerekmektedir.

• Yengeç Dönencesi: Güneş ışınlarının kuzey yarım kürede dik düştüğü en son paralel Yengeç Dönencesidir. Bu noktada Yengeç dönencesine de güneş ışınlarının sadece 21 Haziran tarihinde dik geldiğini belirtmemiz gerekir.

• Oğlak Dönencesi: Güneş ışınlarının Güney yarım kürede dik düştüğü en son nokta Oğlak dönencesidir. Sadece 21 Aralık tarihinde Oğlak Dönencesine güneş ışınları dik gelir.

• Kuzey ve Güney Kutup Daireleri: Gece ve gündüz sürelerinin 24 saate denk olduğu son noktalar, kuzey ve güney kutup daireleridir.

• Kutup Noktaları: Güneş ışınları kutup noktalarına en eğik açı ile gelirler. Bu noktalarda gece ve gündüz süreleri 6 ay olarak yaşanmaktadır.

• Ekvator: Ekvator, dünyayı iki eşit parçaya böler. 0 derece paraleli Ekvatordan geçmektedir. 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde, saat tam 12 olduğunda, Ekvatorda bulunan cisimlerin gölge boyları 0 olmaktadır.

Söz konusu bu özel paraleller arasında oluşan özel kuşaklar da bulunmaktadır.
– Tropikal Kuşak: Ekvator ve dönenceler arasında bulunan kuşaktır.
– Orta Kuşak: Dönenceler ile kutup daireleri arasında yer alan kuşaktır.
– Kutup Kuşağı: Kutup daireleri ile kutup noktaları arasında yer alan kuşaktır.

Meridyenlerin Özellikleri

Meridyenler de Türkiyenin matematik konumunda ismi geçen, matematik konumun belirlenmesi için oluşturulmuş hayali çizgilerdir. Ancak yönleri Kuzey – Güney doğrultusunda uzanmaktadır. Meridyenlerin terim adı boylamdır. İngiltere’de bulunan Greewich başlangıç meridyenidir. Paralellerde olduğu gibi meridyenlerde, iki meridyen arası mesafe birbiri ile aynı değildir. Dünyanın geoid şekli, buna izin vermemektedir. Yani, ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe, iki meridyen arası mesafe azalmaktadır.

Ancak iki meridyen arası zaman farkının 4 dakika olarak sabit bulunduğunu belirtmemiz gerekir. Peki neden meridyenler arası mesafe sabit olmadığı halde, 4 dakikalık zaman dilimi aynıdır? Bu durumun sebebi, dünyanın çizgisel hızının farklı noktalarda farklı olmasından kaynaklanmaktadır. İki meridyen arasında kaç dakika ya da saat zaman farkı olduğunu anlamak için, kaç meridyen olduğunu bilmek ve sonrasında da bu farkı 4 ile çarpmak gerekmektedir. Türkiyenin matematik konumu 26 – 45 derece Doğu meridyenleri arasında yer almaktadır. Yani Türkiye’den 19 meridyen geçmektedir. Bu durumda, 4 x 19 = 76 dakikalık zaman farkı, Türkiye’nin en doğusu ile en batısı arasında yer alan zaman farkıdır.

Meridyenlerin özellikleri arasında yer alan diğer genel detaylara gelince:
■ Aynı meridyen arasında yer alan merkezlerin yerel saatleri birbirleri ile aynıdır.
■ Aynı meridyen üzerinde yer alan merkezlerin öğlen vakitleri aynıdır.